Στην αγκαλιά του ελαιώνα

«Η Άμφισσα είναι χτισμένη στους πρόποδες της Γκιώνας και βρίσκεται στο βάθος του ομώνυμου ελαιώνα. Στον Παυσανία αναφέρεται ως ένα από τα κέντρα των Οζολών Λοκρών και διατήρησε το όνομά της ως τον 7ο αιώνα. Η πόλη καταστράφηκε το 10ο αιώνα από επιδρομές των Βουλγάρων, ενώ εμφανίζεται την ίδια εποχή, με το όνομα Σάλωνα. Τα επαγγέλματα που άνθησαν στην Άμφισσα στο πρόσφατο παρελθόν υπήρξαν πολλά. Tα κυριότερα ήταν: τσαρουχάδες, κουδουνάδες, ταμπάκηδες, σχινάδες και ελαιοτριβείς. Κατά την τουρκοκρατία η Άμφισσα εθεωρείτο το τέταρτο σπουδαιότερο κέντρο δεντροκαλλιέργειας ελιάς με 100.000 ελαιόδενδρα σε 16.000 στρέμματα και μέση ετήσια παραγωγή 1.250.000 οκάδες (1.600.000 κιλά), μετά την Κρήτη την Πελοπόννησο (με 3,5 εκ. οκάδες) και την Αθήνα. Άγγλοι περιηγητές στις αρχές του 1800 γράφουν ότι «εις τη διοίκηση των Σαλώνων υπήγοντο 32 κωμοπόλεις και χωριά, ότι είχε πληθυσμόν 13 χιλιάδων κατοίκων και 800 οικίας, εξ ων αι πεντακόσιαι Χριστιανικαί. Τα κυριότερα προϊόντα των Σαλώνων τότε ήσαν ελαιαί, έλαιον, δέρματα, μαλλιά, κρασί και βαμβάκι, το οποίον ήτο εκλεκτής ποιότητος». Ο περιηγητής Δεδουέλ, μάλιστα θαύμασε το «μέγεθος των ελαιοδένδρων και τον εύγεστον καρπόν των, ιδίως τας καλυμβάδας ελαίας των κάδων, αιτίνες ήσαν περιζήτηται και είχον την τιμήν να παρατίθενται εις την τράπεζαν του Σουλτάνου. Εκλήθησαν δε κολυμβάδες, επειδή κολυμβούν διαρκώς εις την άρμην». Ο Ολλάνδ γράφει ότι κατά το 1805 η ετήσια εξαγωγή των Σαλώνων υπολογίζεται στα 5.000 βαρέλια ελαίου, ενώ ο Λήκ γράφει ότι το ολικό εξαγόμενο ποσό ελαιόκαρπου ανερχόταν στα 1.250.000 οκάδες. Ο ιστορικός Ασδραχάς αναφέρει ότι στα Σάλωνα, λόγω της μεγάλης παραγωγής Ελαιών, κατά την τουρκοκρατία είχαν αναπτυχθεί έντονα φαινόμενα τοκογλυφίας. Οι χωρικοί για να αντεπεξέλθουν στη φορολογία των κοτζαμπάσηδων αναγκάζονταν να συνάψουν δάνεια με υπερβολικό τόκο (ο τόκος κυμαινόταν από 6% ως 15% με επικρατέστερο το 12%). To 1860 τα ελαιόδεντρα του ελαιώνα διπλασιάζονται σε 200.000 ελαιόδεντρα, για να φτάσουν σήμερα να απαρριθμούν τα 850.000 σε 16 χιλιάδες στρέμματα. Μέρος του ελαιώνα της Άμφισσας που ανήκε στα εθνικά κτήματα υποθηκεύτηκε για τα δάνεια που είχε πάρει η Ελλάδα το 1824 και το 1825 από την Αγγλία. Το γεγονός αυτό αδρανοποιούσε κάθε κίνηση αποκατάστασης ακτημόνων και αγωνιστών, αλλά και πιθανότητας - δυνατότητας να αυξήσει το κράτος τα εισοδήματά του από την εκποίηση των κτημάτων και την αύξηση της παραγωγής. Στα Σάλωνα υπάρχουν επιβλητικά πέτρινα σπίτια και «σεράγια» Τούρκων αξιωματούχων και Κοτσαμπάσηδων. Η κυριαρχία του Αλή Πασά (1786- 1822) στην ευρύτερη περιοχή συντέλεσε στην ανάπτυξη των Σαλώνων,ως σημαντικό εμπορικό βιοτεχνικό κέντρο με μικτό πληθυσμό. Τα υπόλοιπα κτίρια ήταν μικρά, πλινθόκτιστα και ασβεστωμένα σε στενά καλντερίμια ενώ και τα βιομηχανικά κτίρια ήταν κυρίως πλίνθινα (ελαιοτριβεία, ταμπάκικα). Οι κατοικίες που σώζονται σήμερα, σε σχετικά μεγάλο αριθμό, χρονολογούνται μετά την Απελευθέρωση. Το μεγαλύτερο μέρος της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής μπορεί να χαρακτηρισθεί ότι ανήκει στον επαρχιώτικο νεοκλασικισμό, εμπλουτισμένο με παλιότερα λαϊκά στοιχεία. Η λαϊκή αρχιτεκτονική και η νεοκλασικίζουσα, που κτίστηκαν την ίδια περίοδο παρουσιάζουν ανάμικτα στοιχεία. Υπάρχουν βέβαια κάποια κτίσματα που είναι αμιγώς νεοκλασικά και άλλα που ανήκουν στη στερεοελλαδίτικη λαϊκή αρχιτεκτονική. Τα νεοκλασικά κτίρια έχουν παραθυρόφυλλα με περσίδες, μαρμάρινους εξώστες με σιδερένια κάγκελα και διάφορα διακοσμητικά στοιχεία στις όψεις, όπως παραστάδες, γείσα, διαζώματα. Η λαϊκή αρχιτεκτονική παρουσιάζεται λιτή, με στέγες χωρίς γείσα, παραθυρόφυλλα ταμπλαδωτά ή μονοκόμματα από σανίδια συμπαγή χωρίς κενά, χαγιάτια ξύλινα και μπαλκόνια με φουρούσια ξύλινα ή σιδερένια.Ο τρόπος κατασκευής των εργαστηρίων στα ταμπάκικα δε διαφέρει από τα σπίτια στην Άμφισσα. Τα ταμπάκικα είναι κτίσματα με μικτό τρόπο κατασκευής: κάτω λιθόκτιστα και πάνω πλινθόκτιστα με ξυλοδεσιές και καδρόνια που αποτελούν το σκελετό για την κατασκευή τσατμά. Στο τέλος του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ου, στην πόλη της Άμφισσα υπήρχαν έξι ελαιοτριβεία: του Η. Ζαφειράκη, το οποίο κατασκευάστηκε το 1862, του Γάτου, το οποίο κατασκευάστηκε μεταξύ 1870 1880, του Δενιόζου, το οποίο κατασκευάστηκε μεταξύ 1870-1880, των Γάτου - Ασημακόπουλου, επί της σημερινής κεντρικής πλατείας, κατασκευής του 19ου αιώνα, των Τραχανά-Αβραμίκου, κατασκευής του 1920, και της Ηλεκτρικής εταιρείας, κατασκευής μεταξύ 1927-1930. Πρέπει εδώ να σημειωθεί ότι οι περισσότεροι Σαλωνίτες ακόμα και σήμερα έχουν ένα κομμάτι γης με ελιές, για να τους εξασφαλίζει το λάδι της χρονιάς. Στο κατώι των σπιτιών έχουν αποθηκευτικό χώρο στον οποίο μεταφέρουν τις ελιές που μαζεύουν, στη συνέχεια τις διαλέγουν και τις ξεχωρίζουν άλλες για βρώσιμες και άλλες για λάδι. Το λάδι που βγάζουν από τα ελαιοτριβεία το αποθηκεύουν σε κιούπια ή σε μεταλλικά δοχεία. Γύρω στο 1960 δημιουργήθηκαν άλλα τέσσερα ελαιοτριβεία στην πόλη της Άμφισσας, του συνεταιρισμού της Άμφισσας, του Κόκκινου, των Κατσαγούνου Μπήτου, του Λιανουλόπουλου, ενώ το 2008 ξεκινά τη λειτουργία του η Ελαιουργική Φωκίδας ΑΕ, με υπερσύγχρονα μηχανήματα. Επίσης δραστηριοποιούνται ο γεωργικός παραγωγικός συνεταιρισμός Άμφισσας (ο οποίος ιδρύθηκε το 1969) και η ένωση αγροτικών συνεταιρισμών Άμφισσας (η οποίος ιδρύθηκε το 1961 και επεκτάθηκε ως εγκατάσταση το 2001).»

Απόσπασμα από τον τόμο «Παραδοσιακά Ελαιοτριβεία» της Πέγκυς Αραβαντινού-Τζε. Ο τόμος διατίθεται δωρεάν από τη Νομαρχία Φωκίδος.