Ο Edward Dodwell στο Αρχονταρίκι του Επισκόπου Σαλώνων Διονυσίου Β΄ (1761 - 1810;), στο Χρισσό.

«Είχαμε ένα γράμμα από τον κύριο Νικόλα Στράνη, για τον Επίσκοπο του Σάλωνα, που μένει εδώ.

Περάσαμε τη νύχτα στο σπίτι του. Τίποτα δε μπορούσε να είναι πιο άθλιο. Δεν υπήρχε τίποτα να φάμε, εκτός από ρύζι και φρικτό τυρί. Το κρασί ήταν αποτρόπαιο και τόσο αηδές με τη ρετσίνα, που σχεδόν τραβούσε το δέρμα από τα χείλη μας! Όμως, μας δόθηκε η ευκαιρία να δούμε το εσωτερικό ενός ελληνικού σπιτιού και να γνωρίσουμε μερικά περίεργα και ενδιαφέροντα έθιμα, αυτής της χώρας.

Πριν καθίσουμε για το δείπνο, όπως και μετά, έπρεπε να ακολουθήσουμε την τελετή του χειρόνιπτρου, δηλαδή να πλύνουμε τα χέρια: Ένα μεταλλικό βάζο (bazon) που οι Τούρκοι το λένε λεγένι (levenn) περιφέρεται σε όλη την παρέα. Ο υπηρέτης το κρατά στον αριστερό του βραχίονα, ενώ με το άλλο χέρι χύνει νερό από ένα μεταλλικό δοχείο, που οι Τούρκοι το λένε μπρίκι (brik), στα χέρια αυτού που πλένεται, έχοντας μία πετσέτα ριγμένη στους ώμους για να σκουπιστεί. Η πετσέτα λέγεται μανδήλι, από την αρχαία λέξη μαγδάλια. Αυτή την τελετή Έλληνες και Τούρκοι πραγματοποιούν όχι μόνο πριν και μετά τα γεύματα, αλλά και πριν αρχίσουν τους λόγους των (δημηγορίες), όπως γινόταν κατά τους αρχαίους χρόνους πριν θυσιάσουν στους Θεούς (Ομήρου Ιλιάς 9, στιχ.171 φέρτε δε χερσίν ύδωρ και 16, στιχ.230), αλλά και κατά την άφιξη ενός ξένου στο σπίτι.

Το βάζο λέγεται λέβης, και όχι μετάνιπτρον, όπως μερικοί υποθέτουν, γιατί αυτό το τελευταίο είναι το ρόφημα που λαμβάνεται μετά το δείπνο, όταν το νίπτρον ή το πλύσιμο έχει τελειώσει. Χέρνιβα δ΄ αμφίπολος προχόω επέχευε φέρουσα. Καλή, χρησείη, υπέρ αργυρέοιο λέβητος, Νίψασθαι (Ομήρου Οδύσεια 4, στιχ.52) Διάφοροι άλλοι συγγραφείς αναφέρουν το ίδιο έθιμο.

Δειπνήσαμε πάνω σ΄ ένα στρογγυλό τραπέζι μ΄ επίχρισμα χαλκού που το λένε τουρκικά siny στηριζόμενο σ΄ ένα πόδι ή κολώνα, σαν τη monopodia των αρχαίων (Λίβιος, βιβλ.39, κεφ.6) Καθήσαμε σε μαξιλάρια τοποθετημένα στο πάτωμα και όπως τα ενδύματά μας δεν ήταν τόσο άνετα φαρδιά, όπως των Ελλήνων, δυσκολευτήκαμε πολύ στο να διπλώσουμε τα πόδια μας από κάτω, ή μάλλον να καθήσουμε πάνω σ΄ αυτά, όπως εκείνοι κάνουν με εκπληκτική ευκολία. Πολλές φορές κινδύνευα να πέσω προς τα πίσω και ν΄ αναποδογυρίσω το τραπέζι μ΄ όλα του τα ωραία πράγματα.

Ο Επίσκοπος επέμενε στο να καθήσει ο Έλληνας υπηρέτης μου στο τραπέζι μαζί μας και στην παρατήρησή μου ότι τούτο ήταν αντίθετο προς τα έθιμά μας, απάντησε πως δεν μπορεί να ανεχθεί τέτοιες γελοίες διακρίσεις μέσα στο σπίτι του. Με δυσκολία κατάφερε να μου επιτραπεί να πιώ απ΄ το ποτήρι μου, αντί απ΄ το μεγάλο κύπελο, το κύλιξ φιλοτησία (Δίων Κάσιος βιβλ.58, κεφ.3) ή poculum amicitiae που εξυπηρετούσε όλη τη συντροφιά και το οποίο είχε μετακινηθεί από τον Επίσκοπο στους υπόλοιπους, γιατί οι Έλληνες και οι Τούρκοι χρησιμοποιούν μόνο ένα ποτήρι στα γεύματα.

Οι Έλληνες σπανίως πίνουν μέχρι να δειπνήσουν. Ο Ξενοφών (Ανάβασις βιβλ.8, κεφ.3) αναφέρει το ίδιο έθιμο μεταξύ των αρχαίων. Όταν τελείωσε το δείπνο και ετοιμαζόταν το χειρόνιπτρον, κάθε άτομο ελάμβανε ένα ρόφημα κρασιού που λεγόταν χειρόνιπτρον, γιατί το έπαιρναν μετά το νίπτρον (niptron), ή πλύσιμο, όταν αυτό τελείωνε. Αυτή είναι η ερμηνεία του Αθηναίου και πολλών συγγραφέων, τους οποίους αυτός αναφέρει.

Μετά το δείπνο προσφερόταν δυνατός παχύς καφές, χωρίς ζάχαρη. Δεν τοποθετούσαν το φλιτζάνι σε πιάτο, αλλά μέσα σ΄ ένα άλλο φλιτζάνι μεταλλικό, που οι Τούρκοι το λένε zarf, και προστατεύει τα δάχτυλα από καψιμο, γιατί ο καφές σερβίρεται και πίνεται όσο το δυνατόν πιο ζεστός.

Παρατήρησα σε αυτό το μέρος ένα έθιμο που επικρατεί σ΄ όλη την Ελλάδα και φαίνεται νάναι αρχαίο: τα σπίτια δεν έχουν κουδούνια και ο αφέντης καλεί τους υπηρέτες χτυπώντας τα χέρια του. Ο Παυσανίας (βιβλ.10, κεφ.31) περιγράφοντας ένα ζωγραφικό έργο του Πολυγνώτου, λέει ότι ο Πάρις εμφανίζεται χτυπώντας τα χέρια του, για να καλέσει την Πενθεσίλια που φαίνεται στην εικόνα.

Ο Επίσκοπος έχει μεγάλη εκτίμηση από τους χωρικούς και δέχεται τον σεβασμό τους με αξιοπρέπεια. Μετά το δείπνο κάθησε πάνω σ΄ ένα σοφά, καπνίζοντας την πίπα του, και διάφοροι χωρικοί έμπαιναν μέσα να υποβάλουν τα σέβη τους. Γονάτιζαν μπροστά του, ακουμπούσαν στο έδαφος το μέτωπό τους και φιλούσαν το χέρι του. Αυτή η τελετή είναι σχεδόν τόσο δουλική, όσο το κινέζικο Ko Tou…

Ο Επίσκοπος διατηρεί μία καλογραία, ή καλή γριά - γυναίκα, στο σπίτι του, που φροντίζει για την οικονομία του σπιτιού. Ένα τέτοιο άτομο, συχνά υπηρετεί στα σπίτια των Επισκόπων, που δεν επιτρέπεται να παντρευτούν».

Στη φωτογραφία: Ο ελαιώνας της Άμφισσας και το Χρισσό (αρχαία Κρίσσα) / Plain de Crissa / 1834

STACKELBERG, Otto Magnus von. La Grèce. Vues pittoresques et topographiques, Παρίσι, Chez I. F. D'Ostervald,1834.

Γεννάδειος Βιβλιοθήκη - Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα.