Ασπασία Παπαθανασίου

Η Ασπασία Παπαθανασίου γεννήθηκε το 1918 στην Άμφισσα, και πέθανε στην Αθήνα στις 8 /6 / 2020, σε ηλικία 102 ετών. Κόρη του καθηγητή γυμνασίου Ευθύμιου Παπαθανασίου. Αριστούχος απόφοιτος της Δραματικής Σχολής του Εθνικού Θεάτρου, πρωτοεμφανίστηκε επαγγελματικά ως ηθοποιός το 1940 με το θίασο της Μαρίκας Κοτοπούλη. Στη συνέχεια συνεργάστηκε με τους θιάσους Κατερίνας Ανδρεάδη (1942-1943), Ενωμένων Καλλιτεχνών (1945-1946), Τζαβαλά Καρούσου (με τον οποίο ίδρυσαν και την Εταιρεία Ελληνικού Θεάτρου, 1952-1953), Μάνου Κατράκη (1953-1954), Σπύρου Μουσούρη και Κρινιώς Παπά (1954) κ.ά. Ως μέλος του Πειραϊκού Θεάτρου του Δημήτρη Ροντήρη από την ίδρυσή του, η Ασπασία Παπαθανασίου διετέλεσε πρωταγωνίστρια του θιάσου από το 1957 ώς το 1966, τον πρώτο χρόνο σε ρόλους κλασικού ρεπερτορίου και από το 1958 αποκλειστικά σε ρόλους αρχαίας ελληνικής τραγωδίας (Άτοσσα στους Πέρσες του Αισχύλου, Ηλέκτρα του Σοφοκλή, Μήδεια και Φαίδρα στον Ιππόλυτο του Ευριπίδη, Κλυταιμνήστρα στην Ορέστεια του Αισχύλου κ.ά). Με το Πειραϊκό Θέατρο και τον Δημήτρη Ροντήρη ταξίδεψε ανά τον κόσμο και διακρίθηκε για τις ερμηνείες της σε περισσότερες από 450 παραστάσεις αρχαίας τραγωδίας, σε 33 χώρες, και στο πλαίσιο διεθνών θεατρικών φεστιβάλ. Τιμήθηκε με το Α΄ Βραβείο του Φεστιβάλ του Θεάτρου των Εθνών (1960 για την Ηλέκτρα), το Χρυσό Μετάλλιο του Δήμου Αθηναίων (1962), το Αργυρό Μετάλλιο της Διεθνούς Θεατρικής Επιτροπής του Παλέρμο (καλύτερη ευρωπαία ηθοποιός για το 1963), το Βραβείο Μαρίκας Κοτοπούλη (1964). Την περίοδο 1966-1967 συνεργάστηκε ως πρωταγωνίστρια (σε ρόλους αρχαίου δράματος στην ελληνική γλώσσα) με το Θέατρο Μαγιακόφσκι της Μόσχας, το θίασο Μαρτανιβίλι στην Τυφλίδα και το Ακαδημαϊκό Ουκρανικό Θέατρο στο Κίεβο . Η είδηση της επιβολής της απριλιανής δικτατορίας βρήκε την Ασπασία Παπαθανασίου στη Μόσχα. Το γεγονός την ανάγκασε να παραμείνει αυτοεξόριστη στην Ευρώπη ώς το 1974. Εγκαταστάθηκε στο Λονδίνο, από όπου συνέχισε τη θεατρική της δραστηριότητα και ανέπτυξε αντιδικτατορική δράση. Πραγματοποίησε εξαιρετικά επιτυχημένες παραστάσεις μονολόγων αρχαίου δράματος (Μήδεια, Αντιγόνη, Ηλέκτρα, Εκάβη, Κασσάνδρα), θεατρικές απαγγελίες του Επιταφίου του Γιάννη Ρίτσου και άλλες σημαντικές εμφανίσεις στην Ευρώπη, τη Σοβιετική Ένωση και τις Ηνωμένες Πολιτείες ενώ παράλληλα εμφανίστηκε και σε τηλεοπτικές παραγωγές. Το 1975, από κοινού με τον Κώστα Μαυρομμάτη (αγαπημένο σύντροφο και από το 1944 σύζυγό της) και 19 ακόμη ανθρώπους των γραμμάτων και των τεχνών, ίδρυσε την Πνευματική και Καλλιτεχνική Εταιρεία «Δεσμοί», μη κερδοσκοπικό φορέα με βασικό στόχο τη θεατρική και πολιτιστική αποκέντρωση. Με τους «Δεσμούς» η Ασπασία Παπαθανασίου παρουσίασε αρχαίες ελληνικές τραγωδίες και κωμωδίες αλλά και έργα του ελληνικού και παγκόσμιου ρεπερτορίου, σε περιοδείες ανά την Ελλάδα και σε ελληνικά φεστιβάλ. Το 1991 οι «Δεσμοί» ίδρυσαν το Κέντρο Έρευνας και Πρακτικών Εφαρμογών του Αρχαίου Ελληνικού Δράματος (ΚΕΠΕΑΕΔ – «Δεσμοί»), του οποίου η Ασπασία Παπαθανασίου διετέλεσε Διευθύνουσα Σύμβουλος (ώς το 2000) και υπεύθυνη τριετούς προγράμματος σπουδών διοργανωμένου από το ΕΚΤ (1991-1993). Παράλληλα, πραγματοποίησε σεμινάρια θεατρικής παιδείας για νέους, φιλολόγους της μέσης εκπαίδευσης και πτυχιούχους θεατρικών σπουδών. Το 1984 και το 1985, στο πλαίσιο εκδηλώσεων του Υπουργείου Πολιτισμού, παρουσίασε την Ισμήνη του Γιάννη Ρίτσου στην Αθήνα και σε περιοδεία. Το 1984 συνεργάστηκε και με το Αμφι-Θέατρο του Σπύρου Α. Ευαγγελάτου, στην παράσταση της Ιφιγένειας εν Αυλίδι του Ευριπίδη. Το 1986, κατόπιν πρόσκλησης του ιαπωνικού θιάσου Toho, ερμήνευσε την Ιοκάστη σε δίγλωσση (ελληνικά – ιαπωνικά) παράσταση του Οιδίποδα τύραννου του Σοφοκλή στο Τόκιο. Το 1996 συνεργάστηκε για πρώτη φορά με το Εθνικό Θέατρο, στην Ηλέκτρα του Σοφοκλή, σε σκηνοθεσία της Λυδίας Κονιόρδου. Το 1997 έλαβε μέρος στην παράσταση του Πλούτου του Αριστοφάνη από την Θεατρική Έξοδο Αιγαίου, σε σκηνοθεσία του Νίκου Παροίκου (πρώτη της εμφάνιση σε αρχαία ελληνική κωμωδία). Το 1998 συνεργάστηκε με τον θεατρικό οργανισμό «Θέατρο», ερμηνεύοντας την Ελεωνόρα Ντούζε στο έργο του Chigo de Chiara, Ελεωνόρα Ντούζε: Τελευταία νύχτα, σε σκηνοθεσία του Στάθη Λιβαθηνού. Το 2002 ερμήνευσε την Ισμήνη του Γιάννη Ρίτσου στο Δη.Πε.Θέ. Καλαμάτας. Το 2005 παρουσίασε το θεατρικό μονόλογο Η μελανόμορφη Κλυταιμνήστρα, στο θέατρο Τόπος Αλλού, σε σκηνοθετική επιμέλεια Νίκου Καμτσή. Για τη συνολική προσφορά της στο θέατρο και τον πολιτισμό, η Ασπασία Παπαθανασίου τιμήθηκε με τον τίτλο του Officier της Τάξεως των Τεχνών και των Γραμμάτων από τη Γαλλική Κυβέρνηση (1991), το βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών (1991) και τον τίτλο του Ταξιάρχη του Τάγματος του Φοίνικος (1995). Το 1996 εκδόθηκε το αυτοβιογραφικού περιεχομένου βιβλίο της Σελίδες μνήμης.
Η Ασπασία Παπαθανασίου εκτός από μια μεγάλη ηθοποιός είναι και μια μεγάλη αγωνιστική προσωπικότητα στο χώρο της αριστεράς. Από νωρίς εντάχθηκε στο ΚΚΕ και αγαπημένη της ενασχόληση ήταν ο ...τηλεβόας. Η απελευθέρωση την βρήκε με το βαθμό του «ταγματάρχη». Παραθέτουμε ένα σχετικό με αυτούς τους αγώνες της αυτοβιογραφικό της κείμενο:
«Τη μάχη τη χάσαμε...»
Στη διάρκεια της Κατοχής, τον τελευταίο ενάμιση χρόνο, ήμουν στον εφεδρικό ΕΛΑΣ, εδώ στην Αθήνα. Μόλις έγινε η απελευθέρωση ζήτησα να φύγω γιατί ήξερα ποια θα είναι η εξέλιξη. Εφυγα. Με μια ομάδα ηθοποιών (Αλέκα Παΐζη, Αλέξης Δαμιανός, Μάνος Ζαχαρίας, Αλκη Ζέη) και με επικεφαλής τον Γιώργο Σεβαστίκογλου φτιάξαμε το Λαϊκό Θέατρο. Είχαμε νοικιάσει, με λεφτά του KKE, Πατησίων και Στουρνάρα, το θέατρο Παπαϊωάννου και με μεγάλο ενθουσιασμό το ετοιμάζαμε. Είχαμε βρει ένα έργο, ενός Λιδάκη με τίτλο «'41-'44», και αρχίσαμε τις πρόβες. Εκείνες τις μέρες είχαν προγραμματίσει το κόμμα και οι οργανώσεις μια μεγάλη συγκέντρωση. Κατεβήκαμε από το θέατρο με τα λάβαρα και τον ενθουσιασμό μας. Πλημμύρισε η Αθήνα ανθρώπους που έφθασαν από παντού άοπλοι. Οπως προχωρούσαμε, βρέθηκα ανάμεσα στον κόσμο, εκεί στον Αγνωστο Στρατιώτη. Απέναντι ήταν το υπουργείο Εσωτερικών, νομίζω. Στην ταράτσα, προτού αρχίσει το μακελειό, ήταν άνθρωποι που κρατούσαν όπλα. Σε λίγο άρχισαν να μας πυροβολούν. Εγινε πανικός, χαμός. Εκείνο που δεν μπορώ να ξεχάσω είναι ότι πολλά παιδιά περνούσαν με τις σημαίες, που βάφονταν στα αίματα των παιδιών που είχαν σκοτωθεί. Δεν ξαναγυρίσαμε βέβαια στο θέατρο. H πρόκληση έγινε. Πώς ξεκίνησε, δεν ξέρω. Και μετά, η σύγκρουση. Ημασταν άοπλοι κι όποιος πει το αντίθετο θα πω βαριά κουβέντα. Ο άνδρας μου δεν ήταν στο θέατρο (είχαμε παντρευτεί με τον Κώστα Μαυρομάτη έναν μήνα πριν τα Δεκεμβριανά), και το ίδιο βράδυ βρεθήκαμε στο σπίτι. Μέναμε τότε στην οδό Χαλκοκονδύλη. Οι ηθοποιοί πήραμε εντολή από το κόμμα να κάνουμε ομάδες ψυχαγωγίας και να πηγαίνουμε στους μαχητές, στην πρώτη γραμμή. Φτιάχναμε κάτι σκετσάκια, δεν παίζαμε Αισχύλο φυσικά... Θυμάμαι ένα βράδυ μπήκαμε από κάποιο σπίτι κάτω από το Εθνικό Θέατρο - τα παιδιά του ΕΛΑΣ είχαν σκάψει - και βγήκαμε στην Ομόνοια. Παίξαμε λίγο και φύγαμε.

Οι περιοχές που ήταν τα εργοστάσια είχαν πέσει στα χέρια του ΕΛΑΣ της Αθήνας. Τα ανοίξαν και πλάκωσε ο κόσμος μέσα. Ο άνδρας μου ήταν σε μια αχτίδα προς την Αχαρνών. Του δίνει λοιπόν εντολή το κόμμα να πάει σε μια αποθήκη γιατί συνέβαιναν φοβερά πράγματα. Με πήρε μαζί του. Ο κόσμος πεινασμένος ήταν εκεί και άνοιγε ό,τι έβρισκε μπροστά του.

Ενα άλλο βράδυ έρχεται η Ολυμπία Παπαδούκα και μου λέει «Πιάσαν την Ελένη την Παπαδάκη». Τρέξαμε να πάμε να βρούμε την καθοδήγηση. Ωσπου να πάμε, μάθαμε ότι τη σκότωσαν...

Ενα βράδυ έρχεται πάλι η Παπαδούκα και μου λέει ότι τραυματίστηκε ο άνδρας μου. Τον είχαν στο νοσοκομείο στη Νέα Ιωνία. Πήγα να τον βρω. Αυτό που βλέπουμε στο Ιράκ, στη Γιουγκοσλαβία, το είδα τότε εκεί. Δεν μπορούσες να περπατήσεις: Ανθρωποι ματωμένοι στο πάτωμα, που τους είχαν χτυπήσει τα αεροπλάνα. Ακούω μια κραυγή, ήταν μια συνάδελφος που είχε γράψει στον τοίχο «Θέλω να ζήσω», μια θαρραλέα γυναίκα. Βρήκα τον Κώστα, τον άνδρα μου. Του λέω ότι από την καθοδήγηση μας είπαν ότι το βράδυ θα γίνει γενική επίθεση του ΕΛΑΣ. Μου λέει: «Τη μάχη τη χάσαμε. Αν δεν ξαναϊδωθούμε, να σηκωθείς να φύγεις, να μη μείνεις στην Αθήνα. Αν προλάβεις, φέρε μου λίγο ρύζι κι ένα μαξιλάρι». Μας κόλλησαν ότι η Παΐζη κι εγώ ήμαστε υπεύθυνες για τον θάνατο της Παπαδάκη. Μετά τη Βάρκιζα έγινε μια δίκη. Διαβάζαμε τα πρακτικά της στο «Εθνος». Είχαν αποφασίσει να εκτελέσουν τον εκτελεστή τής Παπαδάκη. Τον είχαν πάει φυλακή. Στο δικαστήριο βγήκε όλη η αλήθεια, ότι την Παπαδάκη τη σκότωσε ένας πράκτορας των Εγγλέζων που είχε κάνει κι άλλα πράγματα. Εμείς δώσαμε τα πάντα στον απελευθερωτικό αγώνα και μας έγραφαν έξω από το σπίτι «θα πεθάνετε κουμμούνια».

Κυκλοφορούν τα παρακάτω βιβλία της:

«Γυναικείες μορφές της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας», Εκδόσεις Νέδα

Η Ασπασία Παπαθανασίου, συγκεντρώνει σε αυτό το βιβλίο τις απόψεις της για το ρόλο της γυναίκας στην αρχαία ελληνική τραγωδία. Οι γυναικείες μορφές στα έργα των τραγικών ποιητών δεν είναι στο περιθώριο, ενσωματώνονται στην τραγική πράξη, το όνομά τους ακούγεται μέσα στην ανδροκρατούμενη αθηναϊκή κοινωνία, αμφισβητούν με τη δράση τους το πατριαρχικό ιδεώδες της δημοκρατικής Αθήνας και γίνονται κεντρικά τραγικά πρόσωπα. Η συγγραφέας επιχειρεί ένα σχηματικό διαχωρισμό των γυναικείων μορφών σε γυναίκες του "οίκου" και σε γυναίκες της "ανατροπής". Οι γυναίκες του "οίκου" δρουν μέσα σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο αξιών και πεποιθήσεων αλλά πολλές φορές προχωρούν τις σκέψεις τους και τις πράξεις τους πέρα από αυτό το πλαίσιο, με σοφία και πείρα ζωής που εκπλήσσει. Οι γυναίκες της "ανατροπής" μένουν σταθερές στις απόψεις τους, δογματικές, ανυποχώρητες, έτοιμες να συντρίψουν την αντρική κυριαρχία, αλλά και να συγκρουστούν ακόμα και με τον ίδιο τον εαυτό τους.
"Στην παρούσα μελέτη ανιχνεύει μερικές από τις σημαντικότερες γυναικείες μορφές της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας, με τη συγκεκριμένη περιδιάβαση να περιλαμβάνει περισσότερα από τριάντα έργα. Η Παπαθανασίου επιχειρεί έναν σχηματικό διαχωρισμό των γυναικείων μορφών σε «γυναίκες του οίκου» και «γυναίκες της ανατροπής», με το εύλογο περιεχόμενο των δύο κατηγοριών να επιδέχεται και ορισμένες αποκλίνουσες συμπεριφορές που δεν εντάσσονται στα προαναφερθέντα σχήματα. Εύληπτη και συνοπτική, η έρευνά της αποδίδει ταυτόχρονα το κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο της Αθηναϊκής Δημοκρατίας του 5ου π.Χ. αιώνα. Η θέση της γυναίκας αν και δεν είχε καθοριστεί νομικά, είχε προσδιοριστεί από τον συντηρητισμό και τις κοινωνικές συμβάσεις εκατοντάδων χρόνων, και παραμένει ενδεικτικό το γεγονός ότι η έξοδός της από το σπίτι -εξαιρουμένων των εταίρων -προϋπόθετε την τέλεση κάποιας κοινωνικής ή θρησκευτικής εκδήλωσης. Το αρχαίο δράμα, σπάζοντας τα κοινωνικά στερεότυπα, προσέγγισε τον γυναικείο ψυχισμό με πρωτοφανέρωτη ενδελέχεια. Οι γυναικείες μορφές «δραπετεύουν» -έστω και σε συμβολικό επίπεδο- από τον περίκλειστο οικιακό χώρο και ενσωματώνονται ισότιμα στην «τραγική πράξη», αμφισβητώντας άμεσα ή υπαινικτικά την ανδροκρατούμενη αθηναϊκή κοινωνία. Η αμφισβήτηση δηλαδή εστιάζεται σε επίπεδο δραματικών κανόνων καθώς και στο αντισυμβατικό περιεχόμενο του τραγικού λόγου.
Δίπλα στο απροσμέτρητο πλήθος μελετών ανάλογης θεματικής σύνθεσης, η αξία του παρόντος βιβλίου εξασφαλίζεται από τη μακρά θεατρική διαδρομή της Ασπασίας Παπαθανασίου. Η ενσάρκωση των ρόλων, σε συνδυασμό με το απαραίτητο θεωρητικό υπόβαθρο, της επιτρέπει να εισέλθει στον ψυχισμό των τραγικών ηρωίδων, να ταυτιστεί και να προσεγγίσει εκείνες τις αθέατες πτυχές που δύσκολα ανιχνεύονται σε μια αμιγώς «ακαδημαϊκή» έρευνα."Γιάννης Στάμος

«Ευριπίδη Μήδεια», University Studio Press

«Η προσέγγιση του ρόλου της Μήδειας από την πλευρά της ηθοποιού Ασπασίας Παπαθανασίου, σε διαφορετικές χρονικές στιγμές της μακρόχρονης σταδιοδρομίας της στα θέατρα του κόσμου, που εκτίθεται στην παρούσα έκδοση, και κατ’ επέκταση όλων των τραγικών ηρωίδων που κατά καιρούς υποδύθηκε, δεν είναι παρά το «ηδύ άχθος» μιας ζωής αφιερωμένης ολόψυχα στην ανάδειξη της μοναδικότητας του αρχαίου ελληνικού δράματος. Μέσα στα σημάδια της μελάνης επάνω στο τυπωμένο χαρτί αναπαύονται η άδολη αγάπη και η τρυφερότητα, ο τίμιος αγώνας και η αγωνία μιας ακάματης μέλισσας να απομυζήσει την καρδιά του ανθού, για να την προσφέρει πάμφωτο μέλι.» Τα παραπάνω είναι απ’ τον πρόλογο του Απόστολου Αποστολίδη στο βιβλίο της γνωστής ηθοποιού Ασπασίας Παπαθανασίου. Στις 91 σελίδες στεγάζονται τέσσερα κείμενα της Παπαθανασίου με τους παρακάτω τίτλους: Ο Ευριπίδης και η εποχή του, Ευριπίδεια Μήδεια και μύθοι, Η ηθοποιός Μήδεια, Χαρακτήρες και σχέσεις. Περιέχονται επίσης το κείμενο του Κώστα Γεωργουσόπουλου «Επιστροφή στο φυσικό», βιογραφικό σημείωμα της Ασπασίας Παπαθανασίου και κατάλογος με εικόνες από παραστάσεις της Μήδειας.

«Σελίδες μνήμης», Εκδόσεις Καστανιώτη
"Μέχρι σήμερα, εκτός από τα Ανατρεπτικά του Λεωνίδα Κύρκου, δεν έχω διαβάσει κανένα άλλο βιβλίο πολιτικού στελέχους του αριστερού κινήματος. Τούτο δε σημαίνει ότι υποβαθμίζω τη συμβολή των κειμένων αυτών για την ιστορική έρευνα, ούτε ότι αμφισβητώ την αντικειμενικότητα όσων από τους συγγραφείς υπήρξαν και πρωταγωνιστές της αριστερής παράταξης. Κράτησα και κρατώ τις «μνήμες» μου χωρίς να επιχειρώ να κρίνω το παρελθόν. Άλλωστε ούτε καν σήμερα, το 1996, είμαι σε θέση να ασκήσω οποιαδήποτε κριτική για το «τότε», καθώς δεν έχω πάρει ποτέ τις αναγκαίες αποστάσεις. Τα όσα έζησα, με γέμισαν και με γεμίζουν συναισθηματικά, απασχολούν μέχρι σήμερα αδιάκοπα τις σκέψεις μου και, ταυτόχρονα, αποτελούν τον ανεκτίμητο θησαυρό της ψυχής μου. Ξέρω ότι τα κείμενά μου είναι άναρχα. Γράφτηκαν αυθόρμητα, χωρίς κανένα σχέδιο και προγραμματισμό. Οι ακριβείς χρονικοί προσδιορισμοί απουσιάζουν, καθώς αδυνατούσα να θυμηθώ μόνη μου πότε ακριβώς συνέβη τούτο ή το άλλο, από τα όσα έζησα και καταγράφω εδώ. Αν υπήρχε ακόμα ο Κώστας μου –ο Κώστας Μαυρομμάτης, άντρας και σύντροφος σ' ολόκληρη τη ζωή μου– αυτό το βιβλίο θα ήταν πληρέστερο. Μαζί θέλαμε να το γράψουμε. Δεν προλάβαμε..." Α.Παπαθανασίου.

Ευριπίδη, Εκάβη. 1981

Αναγνωστάκη Λούλας, Η νίκη. 1981

Brecht Bertolt, Die Gewehre der Frau Carrar [Τα όπλα της κυρά Καρράρ].

Brecht Bertolt, "Die Gewehre der Frau Carrar" [Τα όπλα της κυρά Καρράρ]. 1981

Λέων Κουκούλας, Ασπασία Παπαθανασίου, Κώστας Βάρναλης 1965

Ευριπίδη, Μήδεια. Σόφια Βουλγαρία 1962

Αριστοφάνη, Πλούτος. 1977

Αισχύλου, Χοηφόροι - Ευμενίδες. 1960

Schiller Friedrich von, Kabale und Liebe [Έρως και ραδιουργία].

Βραβείο Μαρίκας Κοτοπούλη. 1964

Δημήτρης Ροντήρης, Μακάριος, Ασπασία Παπαθανασίου. 1966

Ασπασία Παπαθανασίου, ταξίδι στο Στάλινγκραντ. 1974

Ασπασία Παπαθανασίου, Δημήτρης Ροντήρης. 1960

Ασπασία Παπαθανασίου, Γιάννης Ρίτσος, 1960