Μουσείο Ελληνικής Επανάστασης

Οικία οπλαρχηγού Πανουργιά

Μια νέα μουσειακή δομή απέκτησε η πόλη της Άμφισσας αφιερωμένη στη συντήρηση και διάδοση της ιστορικής μνήμης αναφορικά με τη σπουδαία συμβολή της  ευρύτερης περιοχής της Φωκίδας στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα του 1821  και στην Εθνική Παλιγγενεσία.

     Στον όροφο της οικίας του οπλαρχηγού Πανουργιά που στεγάζεται το Μουσείο αναπτύσσεται η μόνιμη θεματική έκθεση με  τίτλο «1821: Όψεις του Αγώνα της Ανεξαρτησίας». Μία αφήγηση διαρθρωμένη  σε πέντε μέρη, όσα δηλαδή και τα δωμάτια του ορόφου. Ενώ το ισόγειο του  κτηρίου διατίθεται για περιοδικές δράσεις, συναφείς με τη θεματολογία της μόνιμης έκθεσης.

Τη μουσειολογική μελέτη του νέου μουσείου συνέταξε κι επιμελήθηκε η μουσειολόγος Άρτεμις Σταματέλου, με τη συνδρομή της Μαιρηνίκης Κουτσούκου. Σημαντική ήταν και η συμβολή του Θεόδωρου Χρ. Γκούμα που εμπλούτισε την έκθεση με αυθεντικά τεκμήρια απ' τη συλλογή του.

Σκοπός του μουσείου είναι ο συνδυασμός της αξιοποίησης του  ιστορικού αυτού οικοδομήματος για την παροχή έγκυρης ιστορικής  ενημέρωσης, την παρουσίαση πτυχών του εθνικού ιστορικού αφηγήματος σε  δημόσιο χώρο της περιοχής μας καθώς και την ταυτόχρονη ενδυνάμωση της  τοπικής μνήμης. Το σύνολο της παραπάνω στοχοθεσίας επιτεύχθηκε χάρη στη  δημιουργία ενός προσφιλούς στο κοινό και οικείου μέσου επικοινωνίας,  μίας μουσειακής έκθεσης.

Ο νέος μουσειακός χώρος έρχεται να προστεθεί στην κατεξοχήν  περιοχή μουσείων και μνημείων της πόλης της Άμφισσας – στη «Γειτονιά των  Μουσείων», σε άμεση σύνδεση με το κάστρο της πόλης και εντάσσεται ως  ένα επισκέψιμο σημείο ενδιαφέροντος στις δύο σηματοδοτημένες ιστορικές-πολιτιστικές πεζοδιαδρομές.

     Το σύνολο της έκθεσης, με εύληπτο τρόπο και με διαδραστικό  χαρακτήρα παρέχει στους επισκέπτες δυναμικές αφορμές για: να  συζητήσουν ιστορικά γεγονότα και πτυχές της ζωής στην περιοχή τον καιρό  της Ελληνικής Επανάστασης και των πρώτων χρόνων της απελευθέρωσης, να  μάθουν για την προσωπικότητα και τη ζωή του οπλαρχηγού Πανουργιά καθώς  και να ανακαλύψουν γενικότερες πτυχές της πολιτιστικής και ιστορικής  ταυτότητας της Φωκίδας.

Η αφήγηση της έκθεσης του Μουσείου

Των Δρ Γιώργου Τζεδόπουλου και Αρτέμιδος Σταματέλου*

Αποστολή της έκθεσης «1821: Όψεις του Αγώνα της Ανεξαρτησίας» είναι να ερμηνεύσει και να αναδείξει πτυχές της ιστορίας της Άμφισσας και της ευρύτερης περιοχής την εποχή της Επανάστασης του 1821 και τα πρώτα χρόνια μετά την απελευθέρωση, με ιστορικά τεκμηριωμένο, απλό και ζωντανό τρόπο.  Για την εκπλήρωση αυτής της αποστολής επιλεγμένες ιστορίες για τους ανθρώπους και τον τόπο τους, για τον πόλεμο και τις απόπειρες πολιτικής συγκρότησης, για συγκεκριμένα ιστορικά κειμήλια και ποικίλες εκφάνσεις της υλικής και άυλης κληρονομιάς της περιοχής μελετήθηκαν και αναπτύχθηκαν πάνω σε μια κοινή γραμμή, για να προσφέρουν στον σύγχρονο επισκέπτη μια, όσο το δυνατόν, πιο ολοκληρωμένη αφήγηση.

Ακολουθώντας την αφηγηματική πορεία της έκθεσης, ο επισκέπτης:

μαθαίνει για τον Αγώνα του 1821 και τις απόπειρες πολιτικής συγκρότησης στην Άμφισσα και στην ευρύτερη περιοχή,

γνωρίζει τους ανθρώπους και τον τόπο τους, με επίκεντρο τη ζωή και τη δράση του οπλαρχηγού Πανουργιά γενάρχη της ομώνυμης οικογένειας, εμβληματικής μορφής την περίοδο της Επανάστασης στα Σάλωνα, του γιου του Νάκου, καθώς και άλλων πρωταγωνιστών της Επανάστασης στην περιοχή,

ανακαλύπτει ιστορικά κειμήλια και ποικίλες εκφάνσεις της υλικής και άυλης κληρονομιάς της περιοχής.

Η έκθεση στεγάζεται στην οικία Πανουργιά, δείγμα τοπικής αρχιτεκτονικής του 18ου αιώνα που βρίσκεται στο κέντρο της Άμφισσας. Απευθύνεται κατά κύριο λόγο σε μη ειδικούς επισκέπτες και επιχειρεί να τους εισαγάγει σε αυτήν την ιστορική περίοδο με τρόπο απλό, ζωντανό και αλληλεπιδραστικό. Στοχεύει να προσελκύσει ειδικότερα σχολικές και οικογενειακές ομάδες, νέους και επαγγελματίες του εκπαιδευτικού κλάδου, αλλά και κάθε ενδιαφερόμενο για το θέμα. Για τις ανάγκες αυτών των ομάδων κοινού η έκθεση περιλαμβάνει αλληλεπιδραστικά εκθέματα και ευκαιρίες για ανακαλυπτική και ομαδοσυνεργατική μάθηση.

Για την πραγματοποίηση της έκθεσης αξιοποιήθηκε μεγάλος όγκος ιστοριογραφικού και τεκμηριωτικού υλικού (πηγές και επιστημονική βιβλιογραφία), ενώ μία από τις κύριες προκλήσεις της υπήρξε η απουσία συλλογής αυθεντικών αντικειμένων και τεκμηρίων. Τα επιλεγμένα αντικείμενα που συνθέτουν την αφήγηση της προτεινόμενης έκθεσης, ανήκουν κατά κανόνα στις συλλογές του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου, που παρείχε πρόσβαση για τη μελέτη των συλλογών του και την επιλογή των σχετικών αντικειμένων, των οποίων οι ψηφιακές φωτογραφίες χρησιμοποιήθηκαν για να δημιουργηθούν τα εκθέματα. Τα πρωτότυπα αντικείμενα που παρουσιάζονται στην έκθεση συνίστανται σε δείγματα οπλισμού της περιόδου, τα οποία δωρήθηκαν στον Δήμο Δελφών από τον κ. Θεόδωρο Γκούμα.

Όπως επισημαίνει ο Δρ Γιώργος Τζεδόπουλος, ιστορικός και συνεπιμελητής της έκθεσης «στόχος ήταν να επιλεγούν τα εκφραστικά και τεκμηριωτικά μέσα για μια ζωντανή, άμεση επικοινωνία με το κοινό της έκθεσης, νέους ανθρώπους και ενήλικες, ντόπιους και επισκέπτες, και για τη γνωριμία τους με τα δραματικά χρόνια της Επανάστασης στην Άμφισσα και την περιοχή της. Γι’ αυτόν τον λόγο, και σε συμφωνία με τις νεότερες προσεγγίσεις για τη διδακτική της ιστορίας, δεν προσεγγίσαμε το ιστορικό παρελθόν από την οπτική γωνία του γνώστη του «τέλους της ιστορίας», αλλά από τη σκοπιά των διλημμάτων και των αγωνιών των πρωταγωνιστών της. Τονίσαμε τις ανθρώπινες και κοινωνικές διαστάσεις του πολέμου και φωτίσαμε τις παράλληλες, διαφορετικές και συγκλίνουσες ιστορίες και διαδρομές ανθρώπων και φαινομένων”.

Η Άρτεμις Σταματέλου, μουσειολόγος και συνεπιμέλητρια της έκθεσης, συνοψίζει τη δομή της έκθεσης:

ΑΙΘΟΥΣΑ 1: ΥΠΟΔΟΧΗ

Μουσικό θέμα από γνωστό δημοτικό τραγούδι υποδέχεται τον επισκέπτη καθώς ανεβαίνει τη σκάλα προς τον πρώτο όροφο της οικίας. Στον τοίχο, στην κορυφή της σκάλας, βλέπει τη μορφή ενός αγωνιστή του 1821 που με το όπλο του φυλάει κάποια ορεινά περάσματα. Μέσω της μουσικής, της εικόνας και των σύντομων πληροφοριακών κειμένων επιδιώκεται η φιλόξενη υποδοχή του επισκέπτη και ο άμεσος προϊδεασμός του για το θέμα.

ΑΙΘΟΥΣΑ 2: Θα σηκωθή όλη η Ρούμελη

«Θα σηκωθή όλη η Ρούμελη» είναι μία φράση από την επιστολή που έστειλε ο Οδυσσέας Ανδρούτσος προς τους Γαλαξιδιώτες στις 22 Μαρτίου 1821 λίγο πριν την κήρυξη της Επανάστασης. Επιλέχθηκε γιατί εκφράζει, το περιεχόμενο της ενότητας που είναι το πολιτισμικό περιβάλλον, η ιστορική συγκυρία, οι άνθρωποι και τα βασικά γεγονότα την εποχή πριν και κυρίως κατά την έναρξη του Αγώνα στην περιοχή.

2.1. Οι δρόμοι μέσα απ’τα βουνά

2.2. Ποιος είναι ο καπετάνιος σας;

2.3. Το πρώτο ελεύθερο Κάστρο

ΑΙΘΟΥΣΑ 3: Από την άμυνα στη νίκη

Εδώ ο επισκέπτης έχει την ευκαιρία να παρακολουθήσει τα πολεμικά γεγονότα των πρώτων μηνών με επίκεντρο τις τρεις αναμετρήσεις -Αλαμάνα, Γραβιά, Βασιλικά- που θα καθορίσουν την έκβαση του Αγώνα στην ανατολική Στερεά και θα μετατρέψουν τους παλιούς αρματολούς σε στρατιωτικούς ηγέτες.

3.1. Στην Αλαμάνα

3.2. Όποιος θέλει να μ’ακολουθήσει, ας πιαστεί στον χορό

3.3. Η μάχη των Βασιλικών

ΑΙΘΟΥΣΑ 4: Τα πρόσωπα του πολέμου

Ο τίτλος «Τα πρόσωπα του πολέμου» υποδηλώνει την πολλαπλότητα των θεμάτων που «φωτίζονται» στη συγκεκριμένη ενότητα και αφορούν τα πολεμικά γεγονότα της περιόδου 1822-1827 στην ανατολική Ρούμελη, τις εσωτερικές και εξωτερικές δοκιμασίες της Επανάστασης που σημαδεύουν τη Φωκίδα και τις γύρω περιοχές.

4.1. Στα ταμπούρια της Άμπλιανης

4.2. Ωσάν να σε κυνηγά ο Καραϊσκάκης

4.3. Η «Καρτερία» στη Σκάλα των Σαλώνων

ΑΙΘΟΥΣΑ 5: Το ογληγορώτερον Διοίκησιν να συστήσωμεν

Η ενότητα αναπτύσσεται γύρω από ένα κεντρικό έκθεμα με θέμα τις προσπάθειες για διοικητική οργάνωση από τον πρώτο χρόνο του Αγώνα.  Αυτό φανερώνει και ο τίτλος της ενότητας: μια φράση του Θεόδωρου Νέγρη «Η πατρίς φωνάζει πανταχόθεν το ογληγορώτερον διοίκησιν να συστήσωμεν», όπως παραδίδεται στον λόγο του κατά την έναρξη της συνέλευσης στα Σάλωνα για τη συγκρότηση τοπικού πολιτεύματος.

ΑΙΘΟΥΣΑ 6: Να ΄μουν ελιά στα Σάλωνα

Η τελευταία ενότητα της έκθεσης παρουσιάζει το πέρασμα από τα χρόνια της Επανάστασης στα πρώτα χρόνια του ελληνικού εθνικού κράτους αλλά και στο σήμερα, αναδεικνύοντας όψεις της ζωής των ανθρώπων και της πολιτιστικής κληρονομιάς της περιοχής. Ο τίτλος «Να΄μουν ελιά στα Σάλωνα» -τσάμικος πιθανόν των μέσων του 20ου αιώνα που χορεύεται συχνά στις τοπικές γιορτές και πανηγύρια- υπηρετεί αυτόν το στόχο. Έτσι ο επισκέπτης προσκαλείται να περιηγηθεί στον τόπο, την ιστορία και τους ανθρώπους του και να τα (ξανα)ανακαλύψει.

6.1. Στο σπίτι του γερο-Πανουργιά

6.2. Ο τόπος και η μνήμη του

6.3. Μετά τον Αγώνα

* Ο Δρ Γιώργος Τζεδόπουλος είναι ιστορικός και συνεπιμελητής της έκθεσης και η Άρτεμις Σταματέλου είναι μουσειολόγος και συνεπιμέλητρια της έκθεσης.

Το μαστίγιο του «Χασάν Αγά»

Στο Μουσείο Ελληνικής Επανάστασης, φυλάσεται και το μαστίγιο του «Χασάν Αγά, Βοϊβόνδα των Σάλωνων», ως αναπόσπαστο μέρος, της Πολεμικής Συλλογής Θεοδώρου Χρ. Γκούμα.

Το μαστίγιο είναι το τρίτο από τα αντικείμενα που δεν εκτέθηκαν αμέσως με το άνοιγμα του Μουσείο, τον Απρίλιο του 2019 αλλά παρέμεινε προς μελέτη, στην Σχολή Καλλιτεχνικών Σπουδών και Πολιτισμού. Στο Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής. Αποτέλεσε δε και θέμα πτυχιακής εργασίας, φοιτήτριας του Τμήματος Συντήρησης Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης.

Τα άλλα δύο αντικείμενα της Πολεμικής Συλλογής, είναι το δεύτερο σωζόμενο ιδιόχειρο έγγραφο με την αυθεντική υπογραφή, του Εθνομάρτυρα Επισκόπου Σαλώνων Ησαΐα. Γνωστό ως: «Aποδεικτικό Παπακωνσταντή». Έγγραφο που μελέτησε και δημοσίευσε ο αείμνηστος Δρόσος Κραβαρτόγιαννος.

Και μια γρανιτένια οβίδα, που εικάζεται πως είναι από την Πολιορκία των Σαλώνων (24 Μαρτίου 1821). Και τα δύο βρίσκονται σε ειδικό προφυλαγμένο μέρος, στο Δημαρχείο, περιμένοντας επίσης την σειρά τους, να εκτεθούν. Και σίγουρα θα αποκτήσουν την αίγλη της σπουδαίας μας ιστορίας, που αποθεώνεται στα εφετινά 200 χρόνια από τον Αγώνα της Ανεξαρτησίας.

Όλα τα αντικείμενα της δωρηθείσας Πολεμικής Συλλογής του Θ. Γκούμα, πρωτίστως κατεγράφησαν, αξιολογήθηκαν και κατόπιν συντηρήθηκαν από ειδικούς, πολύ πριν αποτελέσουν αναπόσπαστο μέρος της Έκθεσης: «Όψεις της Ελληνικής Επανάστασης», η οποία καταλαμβάνει όλο τον πρώτο όροφο, της άλλοτε Οικίας Αρματολού Πανουργιά. Και μαζί με το Μουσείο Ελλ. Επανάστασης, εγκαινίασε ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας.

Το συγκεκριμένο μαστίγιο επιβεβαιώνεται κι από την έρευνα, πως ανήκε στον Χασάν Αγά, βοεβόδα των Σαλώνων (σημερινής Άμφισσας). Όπως ακριβώς, ανέφερε η οικογενειακή παράδοση του δωρητή. Αγοράστηκε από τον προπάππου του Θεοδώρου  Γκούμα και διαφυλάχτηκε στα χέρια της οικογενείας του μέχρι σήμερα.

Αφορμή ήταν η χρήση του μαστιγίου ως εργαλείο βασανισμού και θανάτωσης κατά την διάρκεια της Οθωμανικής Κατοχής στην Ελλάδα.

Για τον Χασάν Αγά δεν διασώζονται πολλές πληροφορίες. Είναι γνωστό πως ήταν ο 21ος Βοεβόδας των Σαλώνων το 1820 (έτος Εγίρας 1236) επί εποχής Σουλτάνου Μαχμούτ και υπάγονταν στον Βαλεσή Ρούμελης Αλή Τεπενλή Πασά (Σταθόπουλος, 1994). Η μοναδική ιστορική καταγραφή που σώζεται είναι η επιστολή του Χασάν Αγά προς τον Κομνά (Κομνηνό) Τράκα, Αρματολό από το χωριό Αγόριανη της Άμφισσας. Η επιστολή φέρει ημερομηνία

«1820 ΙΟΥΝΙΟΥ ΣΑΛΩΝΑ» και αποστολέα τον «Χασάναγα Βοϊβόνδα».

 

Η κατασκευή του διαφέρει εντελώς, από τα γνωστές μέχρι σήμερα τεχνικές, ενώ  εικάζεται πως  έχει αντίστοιχη τεχνολογία κατασκευής με το βούνευρο ή βούρδουλα. Είναι φτιαγμένο από μόριο βοδιού και δεμένο με περίτεχνη λαβή, από κέρατο ελαφιού, σε σχήμα ποδιού και οπλής αλόγου με πέταλο. Φέρει  στοιχεία ορείχαλκου για λόγους αισθητικής αλλά και για να είναι πιο επίπονο το μαστίγωμα.

Ήταν αντικείμενο βασανισμού, από τις Οθωμανικές Αρχές. Που τιμωρούσαν δημόσια τους καταδικασθέντες, στην σημερινή Πλατεία Κεχαγιά, όπως αναφέρουν οι ιστορικοί. Το φονικό εργαλείο που συνδέεται άρρηκτα με την δύση της Οθωμανοκρατίας στην Άμφισσα, αφού ο Βοϊβόνδας Χασάν Αγάς, ήταν ο τελευταίος ενοικιαστής του «μουκατά». Του δικαιώματος είσπραξης των φόρων στην Επαρχία των Σαλώνων.

 

Μουσείο Ελληνικής Επανάστασης
Αρείου Πάγου & Αθανασοπούλου, Άμφισσα.